Niekonstytucyjne wykluczenie opiekunów ze znaczną niepełnosprawnością

Wyłączenie osoby innej niż rodzic lub opiekun faktyczny z grupy osób uprawnionych do świadczenia pielęgnacyjnego z powodu występowania u niej znacznej niepełnosprawności jest sprzeczne z konstytucyjną zasadą równego traktowania oraz szczególnej pomocy państwa dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej.

Tak orzekł Trybunał Konstytucyjny, który wydał wyrok w sprawie skargi złożonej przez mężczyznę opiekującego się niepełnosprawną żoną. Małżonek ubiegał się o świadczenie pielęgnacyjne, jednak ośrodek pomocy społecznej odmówił jego przyznania, powołując się na art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 323 ze zm.). W brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2013 r. do 31 grudnia 2023 r. przewidywał on, że prawo do świadczenia pielęgnacyjnego przysługuje osobom innym niż: matka, ojciec, opiekun faktyczny dziecka lub rodzic zastępczy spokrewniony, na których ciąży obowiązek alimentacyjny względem niesamodzielnego członka rodziny, o ile nie mają one orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności. Właśnie tego ostatniego warunku nie spełniał skarżący i to spowodowało decyzję odmowną. Mężczyzna złożył od niej odwołanie do samorządowego kolegium odwoławczego, a gdy organ go nie uwzględnił, skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Gdy ona też nie okazała się skuteczna, skierował skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego, ale ona również została oddalona.

Małżonek postanowił więc zwrócić się do TK. W złożonej skardze wnosił o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy o świadczeniach rodzinnych, zarzucając, że narusza wywodzoną z jej przepisów zasadę sprawiedliwości społecznej, równego traktowania oraz prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych dla rodzin. Skarżący dowodził, że ustawodawca odgórnie uznał, że osoba niepełnosprawna w stopniu znacznym nie może opiekować się inną osobą o takim samym poziomie dysfunkcji zdrowotnej, bez możliwości uwzględniania realiów konkretnej sprawy. Co więcej, pozostałe osoby, które są wymienione w art. 17 ust. 1 jako uprawnione do świadczenia pielęgnacyjnego, nie zostały objęte wyłączeniem związanym z posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności. W jego ocenie doprowadziło to do zróżnicowania sytuacji prawnej z jednej strony rodziców i opiekunów faktycznych, a z drugiej innych osób obciążonych obowiązkiem alimentacyjnym, bez jakiegokolwiek uzasadnienia – racjonalnego oraz konstytucyjnego.

Trybunał Konstytucyjny przyznał rację skarżącemu i stwierdził sprzeczność art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy o świadczeniach rodzinnych – w okresie obowiązywania jego brzmienia – z art. 32 Konstytucji oraz 71 ust. 1 zdanie drugie. W ocenie trybunału nie jest dopuszczalne przewidziane w tym przepisie odstępstwo od stosowania zasady równego traktowania podmiotów znajdujących się w sytuacji podobnej, sprowadzające się do wykluczenia części opiekunów ze znacznym stopniem niepełnosprawności z prawa ubiegania się o świadczenie pielęgnacyjne. Andrzej Zielonacki, sędzia TK, przedstawiając ustne motywy uzasadnienia wyroku, wskazywał, że w intencji ustawodawcy wprowadzenie art. 17 ust. 1 pkt 4 miało zapobiegać fikcyjnemu pobieraniu świadczenia przez osoby niezdolne do sprawowania opieki.
– Jest to argument pozorny i nieracjonalny. Przeciwdziałanie nadużyciom nie może polegać na przyjęciu regulacji, która arbitralnie wybraną grupę osób pozbawia uprawnień do świadczenia pielęgnacyjnego – mówił Andrzej Zielonacki.
Dodał też, że skutkiem wyroku jest możliwość wznowienia postępowania w sprawie świadczenia pielęgnacyjnego na podstawie odpowiednich przepisów proceduralnych. ©℗

Orzecznictwo

Podstawa prawna

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 marca 2025 r., sygn. akt SK 22/22 www.serwisy.gazetaprawna.pl/orzeczenia
art. 17 ust.1 ustawy o świadczeniach rodzinnych w brzmieniu do 31 grudnia 2023r.
Art.  17.  [Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej]
1. Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przysługuje:

1. matce albo ojcu,
2. opiekunowi faktycznemu dziecka,
3. osobie będącej rodziną zastępczą spokrewnioną w rozumieniu ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
4. innym osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności

- jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Kodeks postępowania administracyjnego

Art.  145a. [Niezgodność z Konstytucją]
§  1. Można żądać wznowienia postępowania również w przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego została wydana decyzja.
§  2. W sytuacji określonej w § 1 skargę o wznowienie wnosi się w terminie jednego miesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.
 
Termin miesięczny na złożenie wniosku o wznowienie postępowania  w tej sprawie upłynie z dniem 18 kwietnia 2025r.